در این مطلب به معرفی کتاب ارزشمند ده گفتار اثر دانشمند شهید مرتضی مطهری می پردازیم :


ده گفتار


کتاب ده گفتار شامل نه سخنرانی و یک مقاله است که اولین بار در زمان حیات استاد مطهری، سال ۱۳۵۶منتشر شده است.

فرایند شکل­گیری اثر به قلم استاد

در مقدمه کتاب که توسط استاد نگاشته شده، درباره چگونگی گردآوری مطالب آن آمده است: « آنچه در این کتاب ملاحظه می­شود، مجموعاً ده سخنرانی یا مقاله است که در طول سالهای ۱۳۳۹و ۱۳۴۱هجری شمسی ایراد شده و یا نگارش یافته است.

از گفتار اول تا گفتار هفتم سخنرانی­هایی است که در فاصله مهرماه ۱۳۳۹تا مهرماه ۱۳۴۱در محفلی ماهانه در تهران، که هر ماه یک نوبت درمنزلی در سه راه ژاله با شرکت چند صد نفر از طبقات مختلف تشکیل می شد، ایراد شده است.

این محفل ماهانه که به نام «انجمن ماهانه دینی» معروف شد، دو سال و نیم ادامه یافت و سی سخنرانی وسیله افراد مختلف در آن ایراد شد.

شرکت کنندگان برای ایراد سخنرانی در آن جلسه درباره موضوعی که می­خواستند سخنرانی کنند مطالعه نسبتاً کافی می­کردند و پس از ایراد، بلافاصله استخراج و اصلاح می­شد و تا ماه بعد و جلسه بعد به صورت جزوه در اختیار شرکت کنندگان جلسه قرار می­گرفت و آخر کار به صورت سه جلد کتاب به نام گفتار ماه در اختیار عموم قرار گرفت.

این جلسات هر چند نتوانست به حیات خود ادامه دهد اما منشأ خیرات و برکات معنوی فراوانی شد و موجب یک سلسله اصلاحات و جنبشهایی در سطحی وسیعتر و گسترده­تر در کار مسائل تبلیغی و ارشادی اسلامی گردید.

در مدت سی ماه که آن جلسات دایر بود، آن کس که بیش از دیگران در کار آن انجمن با ما همکاری داشت و طرف شور بود دانشمند محقق عالیقدر مرحوم دکتر محمّد ابراهیم آیتی (رضوان الله علیه) بود.

گفتارهای هشتم و نهم که تحت عنوان «خطابه و منبر» است در حدود سالهای ۳۹-۴۱در عاشورایی میان سالهای ۱۳۸۰تا ۱۳۸۲قمری (دقیقاً یادم نیست) در انجمن اسلامی مهندسین ایراد شد و در کتابی به نام گفتار عاشورا در همان سالها چاپ و منتشر شد. آن دو سخنرانی، مکرر (البته بدون اطلاع خودم) به صورت مستقل نیز چاپ و پخش شده است.

آخرین بخش این کتاب، مقاله­ای که در سال ۱۳۴۱در کتابی به نام بحثی درباره مرجعیت و روحانیت چاپ و منتشر شد.»

 

معرفی اجمالی بخش­های کتاب

در ادامه به معرفی اجمالی بخش­های کتاب خواهیم پرداخت.

گفتار اول و دوم به موضوع «تقوا» اختصاص دارد. استاد مطهری در این دو گفتار با استناد به آیات و روایات به شرح معنای صحیح تقوا می­پردازد. وی حقیقت تقوا را قدرتی درونی می­داند که به واسطه آن، انسان به اطاعت از خداوند موفق می­گردد. استاد به معنای نادرست اما رایج از تقوا نیز اشاره می­کند که از آن با تعبیر «تقوای ضعف» نام می­برد. تقوای ضعف به شکل انزوا گزینی و دوری کردن و فرار از عرصه­های گناه، نمود می­یابد. کارکردها و آثار تقوا در زمینه تلطیف احساسات، پیروزی بر مشکلات و شناخت حقایق از دیگر مباحث مطرح شده در این گفتار است.

استاد مطهری در گفتار سوم به موضوع «امر به معروف و نهی از منکر» می­پردازد. وی پس از اشاره به شرایط و احکام فقهی اجرای امر به معروف و نهی از منکر، تاریخچه­ای از مبانی شکل­گیری نهاد حِسبه و نحوه­ی عملکرد آن را بیان می­کند. نهاد حسبه وظیفه نظارت بر رفتارهای مردم برای ایجاد نظم اجتماعی و جلوگیری از وقوع منکرات را برعهده داشته است.

استاد مطهری در ادامه با اشاره به بی­تفاوتی مردم نسبت به اصلاح جامعه، از امر به­ معروف و نهی ­از منکر به عنوان یک اصل فراموش شده یاد می­کند و برخی اشتباهات نظری و عملی موجود در زمینه اجرای امر به ­معروف و نهی­ازمنکر را مورد توجه قرار می­دهد.

در گفتار چهارم به مناسبت رحلت آیت­الله بروجردی(ره)، مرجع تقلید وقت، موضوع اجتهاد محور سخنرانی قرار گرفته است. استاد در این سخنرانی به تبیین مفهوم اجتهاد می­پردازد و شرح مختصری در مورد اقسام مشروع و ممنوع آن ارائه می­دهد. همچنین به جریان مخالف اجتهاد موسوم به اخباری­گری اشاره می­کند و روند شکل­گیری و کمرنگ شدن آن را در حوزه­های علمیه­ی شیعه توضیح می­دهد. استاد مطهری در کنار بحث اجتهاد، به موضوع تقلید نیز می­پردازد و اقسام مشروع و ممنوع آن را معرفی می­کند. وی در این گفتار به تأثیر جهان­بینی فقیه بر فتواهایش می­پردازد و به ضرورت زمان شناسی برای فقیه اشاره می­کند. وی در پایان این گفتار، دو پیشنهاد ضرورت کار تخصصی در فقه و شکل­گیری شورای فقهی را مطرح می­کند.

گفتار بعدی با عنوان احیاء فکر دینی یکی از مهم­ترین سخنرانی­های استاد مطهری در زمینه آسیب­شناسی جامعه دینی محسوب می­شود. وی در این سخنرانی با عنوان «احیای فکر دینی» به بروز انحراف در فکر و عمل دینی می­پردازد و به جلوه­هایی از انحطاط مسلمین در عصر حاضر اشاره می­کند. به اعتقاد استاد مطهری در موضوعاتی همچون توحید، ولایت و امامت، صبر، زهد، تقوا، توکل و نحوه­ی ارتباط با اهل بیت(ع) تفسیرهای نادرستی را هستیم که در عمل نیز به بروز می­رسد.

«فریضه علم»، موضوع محوری گفتار بعدی است. اهتمام اسلام به کسب علم، دلایل بی­اعتنایی به فریضه علم، منظور از علم دینی، دلایل واجب بودن فراگیری علم و تحصیل زن، از مهم­ترین مباحث مطرح شده در این سخنرانی است.

استاد مطهری در گفتار هفتم، با موضوع «رهبری نسل جوان»، به مسوولیت هر نسل برای هدایت نسل بعدی اشاره می­کند و اینکه این مسؤولیت از حیث انتخاب شیوه و روش، موضوعی تعبدی نیست؛ بلکه باید به کمک عقل و منطق و با در نظر گرفتن شرایط، بهترین شیوه را برگزید. وی معتقد است برای مواجهه صحیح با نسل جوان باید نخست مشخصات فکری و رفتاری این نسل را به درستی شناخت. استاد بر این باور است که اگر در مورد نسل جدید پاره­ای اشکالات وجود دارد، سهمی از دلایل آن را باید در نسل قدیم جستجو کرد.

شهید مطهری در دو گفتار هشتم و نهم به معرفی «خطابه و منبر» می­پردازد. استاد توجه مخاطب را به این نکته جلب می­کند که خطابه از طریق فریضه نماز جمعه در متن دین حضور پیدا کرده است. وی فلسفه اصلی نماز جمعه را موعظه و آگاهی بخشی معرفی می­کند. موعظه و دلایل گرایش به آن، پیوند خطابه و حادثه عاشورا، شرایط و وظایف خطیب و نیز برخی از آسیب­های موجود در عرصه­ی خطابه و تبلیغ، از دیگر موضوعاتی است که در این سخنرانی مورد توجه قرار گرفته است.

شهید مطهری در مقاله­ی مشکل اساسی در سازمان روحانیت، ضمن اشاره به جایگاه مهم سازمان روحانیت و برخی امتیازات آن بر وجود پاره­ای نواقص و ضرورت اصلاح آن تأکید می­ورزد. وی از جمله مهم­ترین نقاط ضعف سازمان روحانیت را نحوه­ی تأمین بودجه آن می­داند که به طور مستقیم توسط مردم در قالب ارائه وجوهات صورت می­گیرد. به اعتقاد استاد، این مسأله با وجود برخی امتیازات، دارای این اشکال است که آزادی و حریّت عقیده­ی روحانیت را در برابر مردم مخدوش می­سازد. استاد مطهری برای رفع این نقص، پیشنهاداتی را نیز ارائه می­دهد.

محور اصلی اثر
در ارزیابی کلی از این اثر می­توان گفت که موضوع «آسیب­شناسی دینی»، حلقه وصل و نقطه مشترک مباحث کتاب است. در این اثر،به خوبی روشن می­شود که چگونه تفسیر نادرست از یک مفهوم دینی، زمینه­ساز رفتارهای ناصواب می­گردد. البته استاد در آسیب­شناسی جامعه دینی علاوه بر تفسیرهای نادرست از مفاهیم دینی به بروز اختلال در نحوه عملکرد نهادهای دینی نیز می­پردازد.