کتاب اسلام و نیازهای زمان ، اثر دانشمند و متفکر شهید استاد مطهری ، نوشته ای پربار است که در دو جلد انتشار یافته است .
جلد اول این کتاب مشتمل بر ۲۶سخنرانی تحت عنوان ((اسلام و مقتضیات زمان)) است (که قبلا با همین عنوان چاپ می گشت) و در زمستان ۱۳۴۵شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق (تهران) و در یک جمع عمومی ایراد شده و به همین جهت بیانی ساده و روان دارد. جلد دوم مشتمل بر مباحثی است که در سال ۱۳۵۱شمسی در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است. مجموعاً در این دو جلد، موضوع چگونگی انطباق قوانین اسلامی با شرایط مختلف زمانی از راه مکانیسمهایی که در خود اسلام پیش بینی شده مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مهم ترین عناوین ارائه شده در این کتاب عبارتند از: علت تغییر مقتضیات زمانها، اخباریگری، اجتهاد و تفقّه در دین، قاعده ملازمه، مسئله نسخ و خاتمیت، مقام عقل در استنباط احکام اسلامی، جامعه و تاریخ از نظر قرآن.
شهید بزرگوار ، فیلسوف و فقیه عالی مقام ، در جواب این اشکال که : «چگونه
ممکن است اسلام به حکم اینکه دینی جاودان است با مقتضیات زمان به حکم اینکه
دارای تغییر و تحول است، می توانند با یکدیگر تناسب و هماهنگی داشته
باشند؟ می فرمایند : « نه اسلام به مفهوم مطلق ثابت است که هیچ گونه تغییری
در قوانین آن صورت نگیرد و نه مقتضیات زمان به صورتی است که بگوییم لازمه
زمان این است که همه چیز تغییر کند. بلکه در اسلام عناصری ثابت و عناصری
متغیر وجود دارد ، همان طور که در زمان عناصری ثابت و متغیر وجود دارد.
همچنین ، استاد شهید مطهری دو ضرورت فوری را به عنوان مسؤلیت و رسالت سنگین
، برای طبقه روشنفکر مسلمان در هر عصر و زمانی یادآور می شود
۱- ضرورت شناخت اسلام واقعی به عنوان یک فلسفه اجتماعی، یک ایدئولوژی الهی و
یک دستگاه سازنده فکری و اعتقادی همه جانبه و سعادت بخش: ( شهید مطهری،
یگانه راه را برای قضاوت درباره اسلام و مقتضیات زمان، آشنایی با معارف
اسلامی، درک روح قوانین اسلامی و شناخت سیستم خاص قانون گذاری در اسلام می
دانند، تا مشخص شود آیا اسلام رنگ یک قرن معین و عصر را می پذیرد یا آنکه
از مافوق قرون و اعصار ، وظیفه رهبری ، هدایت و سوق بشر به سوی تکامل را
برعهده گرفته است.)
۲- ضرورت شناخت شرایط و مقتضیات زمان و تفکیک واقعیات ناشی از تکامل علم و
صنعت از پدیده های انحرافی و عوامل فساد و سقوط : ( لغت مقتضیات به این
معناست که زمان به طور دائم در حال گذشتن و آمدن است که در هر قطعه ای یک
اقتضایی دارد. پس ، زمان تقاضاهای مختلفی دارد و در اصطلاح، مقتضیات زمان
به معنای مقتضیات محیط، زندگی و اجتماع است. در توضیح اصطلاحی مقتضیات زمان
باید گفت: وابستگی و تعلق بشر به نیازهای مادی و معنوی، تغییر دائمی عوامل
و مسائل رفع کننده این نیازها و کامل تر و بهتر شدن دائمی آن ها که خود
نیز یک سلسله نیازهای جدید به وجود می آورند، سبب می شود که مقتضیات محیط،
اجتماع و زندگی در هر عصر و زمانی تغییر کند و انسان به ناچار خود را با
مقتضیات جدید تطبیق دهد. با چنین مقتضیاتی نه باید نبرد کرد و نه می توان
دربست تسلیم آن ها شد، زیرا زمان هم امکان پیشروی و هم امکان انحراف دارد.
در نتیجه، با پیشروی های زمان باید هماهنگ پیش رفت و با انحرافات آن باید
مبارزه کرد. )
