در این مطلب به معرفی کتاب ارزشمند ده گفتار اثر دانشمند شهید مرتضی مطهری می پردازیم :
کتاب ده گفتار شامل نه سخنرانی و یک مقاله است که اولین بار در زمان حیات استاد مطهری، سال ۱۳۵۶منتشر شده است.
فرایند شکلگیری اثر به قلم استاد
در مقدمه کتاب که توسط استاد نگاشته شده، درباره چگونگی گردآوری مطالب آن آمده است: « آنچه در این کتاب ملاحظه میشود، مجموعاً ده سخنرانی یا مقاله است که در طول سالهای ۱۳۳۹و ۱۳۴۱هجری شمسی ایراد شده و یا نگارش یافته است.
از گفتار اول تا گفتار هفتم سخنرانیهایی است که در فاصله مهرماه ۱۳۳۹تا مهرماه ۱۳۴۱در محفلی ماهانه در تهران، که هر ماه یک نوبت درمنزلی در سه راه ژاله با شرکت چند صد نفر از طبقات مختلف تشکیل می شد، ایراد شده است.
این محفل ماهانه که به نام «انجمن ماهانه دینی» معروف شد، دو سال و نیم ادامه یافت و سی سخنرانی وسیله افراد مختلف در آن ایراد شد.
شرکت کنندگان برای ایراد سخنرانی در آن جلسه درباره موضوعی که میخواستند سخنرانی کنند مطالعه نسبتاً کافی میکردند و پس از ایراد، بلافاصله استخراج و اصلاح میشد و تا ماه بعد و جلسه بعد به صورت جزوه در اختیار شرکت کنندگان جلسه قرار میگرفت و آخر کار به صورت سه جلد کتاب به نام گفتار ماه در اختیار عموم قرار گرفت.
این جلسات هر چند نتوانست به حیات خود ادامه دهد اما منشأ خیرات و برکات معنوی فراوانی شد و موجب یک سلسله اصلاحات و جنبشهایی در سطحی وسیعتر و گستردهتر در کار مسائل تبلیغی و ارشادی اسلامی گردید.
در مدت سی ماه که آن جلسات دایر بود، آن کس که بیش از دیگران در کار آن انجمن با ما همکاری داشت و طرف شور بود دانشمند محقق عالیقدر مرحوم دکتر محمّد ابراهیم آیتی (رضوان الله علیه) بود.
گفتارهای هشتم و نهم که تحت عنوان «خطابه و منبر» است در حدود سالهای ۳۹-۴۱در عاشورایی میان سالهای ۱۳۸۰تا ۱۳۸۲قمری (دقیقاً یادم نیست) در انجمن اسلامی مهندسین ایراد شد و در کتابی به نام گفتار عاشورا در همان سالها چاپ و منتشر شد. آن دو سخنرانی، مکرر (البته بدون اطلاع خودم) به صورت مستقل نیز چاپ و پخش شده است.
آخرین بخش این کتاب، مقالهای که در سال ۱۳۴۱در کتابی به نام بحثی درباره مرجعیت و روحانیت چاپ و منتشر شد.»
معرفی اجمالی بخشهای کتاب
در ادامه به معرفی اجمالی بخشهای کتاب خواهیم پرداخت.
گفتار اول و دوم به موضوع «تقوا» اختصاص دارد. استاد مطهری در این دو گفتار با استناد به آیات و روایات به شرح معنای صحیح تقوا میپردازد. وی حقیقت تقوا را قدرتی درونی میداند که به واسطه آن، انسان به اطاعت از خداوند موفق میگردد. استاد به معنای نادرست اما رایج از تقوا نیز اشاره میکند که از آن با تعبیر «تقوای ضعف» نام میبرد. تقوای ضعف به شکل انزوا گزینی و دوری کردن و فرار از عرصههای گناه، نمود مییابد. کارکردها و آثار تقوا در زمینه تلطیف احساسات، پیروزی بر مشکلات و شناخت حقایق از دیگر مباحث مطرح شده در این گفتار است.
استاد مطهری در گفتار سوم به موضوع «امر به معروف و نهی از منکر» میپردازد. وی پس از اشاره به شرایط و احکام فقهی اجرای امر به معروف و نهی از منکر، تاریخچهای از مبانی شکلگیری نهاد حِسبه و نحوهی عملکرد آن را بیان میکند. نهاد حسبه وظیفه نظارت بر رفتارهای مردم برای ایجاد نظم اجتماعی و جلوگیری از وقوع منکرات را برعهده داشته است.
استاد مطهری در ادامه با اشاره به بیتفاوتی مردم نسبت به اصلاح جامعه، از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک اصل فراموش شده یاد میکند و برخی اشتباهات نظری و عملی موجود در زمینه اجرای امر به معروف و نهیازمنکر را مورد توجه قرار میدهد.
در گفتار چهارم به مناسبت رحلت آیتالله بروجردی(ره)، مرجع تقلید وقت، موضوع اجتهاد محور سخنرانی قرار گرفته است. استاد در این سخنرانی به تبیین مفهوم اجتهاد میپردازد و شرح مختصری در مورد اقسام مشروع و ممنوع آن ارائه میدهد. همچنین به جریان مخالف اجتهاد موسوم به اخباریگری اشاره میکند و روند شکلگیری و کمرنگ شدن آن را در حوزههای علمیهی شیعه توضیح میدهد. استاد مطهری در کنار بحث اجتهاد، به موضوع تقلید نیز میپردازد و اقسام مشروع و ممنوع آن را معرفی میکند. وی در این گفتار به تأثیر جهانبینی فقیه بر فتواهایش میپردازد و به ضرورت زمان شناسی برای فقیه اشاره میکند. وی در پایان این گفتار، دو پیشنهاد ضرورت کار تخصصی در فقه و شکلگیری شورای فقهی را مطرح میکند.
گفتار بعدی با عنوان احیاء فکر دینی یکی از مهمترین سخنرانیهای استاد مطهری در زمینه آسیبشناسی جامعه دینی محسوب میشود. وی در این سخنرانی با عنوان «احیای فکر دینی» به بروز انحراف در فکر و عمل دینی میپردازد و به جلوههایی از انحطاط مسلمین در عصر حاضر اشاره میکند. به اعتقاد استاد مطهری در موضوعاتی همچون توحید، ولایت و امامت، صبر، زهد، تقوا، توکل و نحوهی ارتباط با اهل بیت(ع) تفسیرهای نادرستی را هستیم که در عمل نیز به بروز میرسد.
«فریضه علم»، موضوع محوری گفتار بعدی است. اهتمام اسلام به کسب علم، دلایل بیاعتنایی به فریضه علم، منظور از علم دینی، دلایل واجب بودن فراگیری علم و تحصیل زن، از مهمترین مباحث مطرح شده در این سخنرانی است.
استاد مطهری در گفتار هفتم، با موضوع «رهبری نسل جوان»، به مسوولیت هر نسل برای هدایت نسل بعدی اشاره میکند و اینکه این مسؤولیت از حیث انتخاب شیوه و روش، موضوعی تعبدی نیست؛ بلکه باید به کمک عقل و منطق و با در نظر گرفتن شرایط، بهترین شیوه را برگزید. وی معتقد است برای مواجهه صحیح با نسل جوان باید نخست مشخصات فکری و رفتاری این نسل را به درستی شناخت. استاد بر این باور است که اگر در مورد نسل جدید پارهای اشکالات وجود دارد، سهمی از دلایل آن را باید در نسل قدیم جستجو کرد.
شهید مطهری در دو گفتار هشتم و نهم به معرفی «خطابه و منبر» میپردازد. استاد توجه مخاطب را به این نکته جلب میکند که خطابه از طریق فریضه نماز جمعه در متن دین حضور پیدا کرده است. وی فلسفه اصلی نماز جمعه را موعظه و آگاهی بخشی معرفی میکند. موعظه و دلایل گرایش به آن، پیوند خطابه و حادثه عاشورا، شرایط و وظایف خطیب و نیز برخی از آسیبهای موجود در عرصهی خطابه و تبلیغ، از دیگر موضوعاتی است که در این سخنرانی مورد توجه قرار گرفته است.
شهید مطهری در مقالهی مشکل اساسی در سازمان روحانیت، ضمن اشاره به جایگاه مهم سازمان روحانیت و برخی امتیازات آن بر وجود پارهای نواقص و ضرورت اصلاح آن تأکید میورزد. وی از جمله مهمترین نقاط ضعف سازمان روحانیت را نحوهی تأمین بودجه آن میداند که به طور مستقیم توسط مردم در قالب ارائه وجوهات صورت میگیرد. به اعتقاد استاد، این مسأله با وجود برخی امتیازات، دارای این اشکال است که آزادی و حریّت عقیدهی روحانیت را در برابر مردم مخدوش میسازد. استاد مطهری برای رفع این نقص، پیشنهاداتی را نیز ارائه میدهد.
محور اصلی اثر
در ارزیابی کلی از این اثر میتوان گفت که موضوع «آسیبشناسی دینی»، حلقه وصل و نقطه مشترک مباحث کتاب است. در این اثر،به خوبی روشن میشود که چگونه تفسیر نادرست از یک مفهوم دینی، زمینهساز رفتارهای ناصواب میگردد. البته استاد در آسیبشناسی جامعه دینی علاوه بر تفسیرهای نادرست از مفاهیم دینی به بروز اختلال در نحوه عملکرد نهادهای دینی نیز میپردازد.
